Rozwiązania prawne

Wiek, w którym człowiek nabywa – po spełnieniu dodatkowych warunków – prawo do emerytury, ustalany jest ustawowo. Zgodnie z obowiązującymi obecnie przepisami w Polsce dla kobiet jest to 60 lat, a dla mężczyzn 65 lat. Jest to podstawowe rozwiązanie. Nadal mamy jednak rozwiązania szczegółowe, których nie będziemy w Vademecum bliżej opisywać. Przykładem mogą być warunki nabycia prawa do emerytury przez żołnierzy zawodowych czy policjantów.

Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zawiera zapis, że osobom ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 roku przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn z zastrzeżeniem dotyczącym wskazanych artykułów ustawy.

Istota tego zapisu polega na użyciu sformułowania „przysługuje” oraz „co najmniej” . Ustawa dała prawo pobierania emerytury wszystkim ubezpieczonym kobietom, które ukończyły co najmniej 60 lat i mężczyznom po ich 65. urodzinach. W praktyce oznacza to nabycie prawa, z którego można skorzystać w dowolnym terminie.

Nie ma obowiązku przechodzenia na emeryturę w pierwszym możliwym momencie. Co więcej, rząd przeprowadził w 2017 roku szeroką kampanię informacyjną, której przekaz jasno mówił, że wcześniejsze przejście na emeryturę oznacza niższą wysokość świadczenia, jakie będzie wypłacane. Przekonywano, że każda osoba ma konkretny interes finansowy w dalszym pozostawaniu w zatrudnieniu. Jednak około 80% osób, które osiągnęły wiek emerytalny w 2017 i w 2018 roku, zdecydowało się skorzystać z prawa do pobierania emerytury.

Niższy wiek emerytalny jest również pewnym sygnałem dla pracodawców. W sytuacji, gdy na rynku pracy jest wiele osób poszukujących zatrudnienia, w naturalny sposób pracodawcy będą poszukiwali pracowników tańszych, bardziej wydajnych i łatwiej dostosowujących się do nowych warunków technicznych oraz organizacyjnych. Czy ta okoliczność stawia w niekorzystnej sytuacji osoby dojrzałe? Nie powinna być ona łączona z wiekiem pracownika. Jednak praktyka pokazuje, że osoby starsze więcej zarabiają, bo przez lata wielokrotnie awansowały. Z kolei obniżenie wieku emerytalnego jest rodzajem wskazówki, że takie osoby są już zmęczone pracą, potrzebują wypoczynku itp., czyli są mniej wydajne. Jest to stwierdzenie nieprawdziwe w sytuacji większości współczesnych sześćdziesięciolatków, ale wprowadzane przepisy w pewien sposób usprawiedliwiają takie myślenie. Wreszcie sprawa obniżonej kreatywności i umiejętności przystosowania się do nowych warunków. To jeden ze stereotypów, które łączą się z osobami dojrzałymi na rynku pracy – obecny w dyskusjach, ale niemożliwy do obrony.

Ustalenie powszechnie obowiązującego wieku emerytalnego nie jest samo w sobie faktem, który utrudnia utrzymanie aktywności zawodowej, ale pośrednio wpływa zarówno na decyzje pracowników, jak i pracodawców.

Nie wolno zwolnić pracownika w wieku przedemerytalnym, ale pracodawca może mu zmienić w pewnych sytuacjach warunki pracy i wynagrodzenie. Ustawowa ochrona pracownika rozpoczyna się w chwili, gdy do osiągnięcia wieku emerytalnego pozostaje mniej niż 4 lata. Jest to rozwiązanie prawne dotyczące tylko tych osób, które są zatrudnione na podstawie umowy o pracę i po osiągnieciu wieku emerytalnego nabędą prawo do emerytury. Szczegółowe rozwiązania dotyczą np. sytuacji likwidacji firmy lub zwolnień grupowych.

Ten zapis powoduje, że ruch na rynku pracy osób w ochronnym jest praktycznie zerowy. Pracodawcy mają bardzo ograniczone możliwości zwolnienia osób w tym wieku. To powoduje, że bardzo niechętnie zatrudniają nowych pracowników z tej grupy wiekowej. Jeżeli osoba, która ma ponad 56 lat (kobieta) lub ponad 61 lat (mężczyzna) wypadnie z zatrudnienia, to praktycznie nie może liczyć na nową umowę o pracę na czas nieokreślony. Z drugiej strony, osoby w tym wieku, które nadal pracują, pozostają u swojego pracodawcy minimum do chwili nabycia prawa do emerytury.

Znaczenie wprowadzenia do systemu prawnego okresu ochronnego nie jest jednoznaczne. Z jednej strony stwarza poczucie bezpieczeństwa dla dojrzałych pracowników. Jednak innym skutkiem tego rozwiązania jest większa trudność w powrocie na rynek pracy dojrzałych osób, które poszukują nowego pracodawcy.

Emeryt, który osiągnął powszechny wiek emerytalny, może dorabiać do świadczenia bez ograniczeń. Jego emerytura nie zostanie zmniejszona ani zawieszona z powodu osiągania dodatkowych dochodów. Natomiast w sytuacji osób, które przeszły na emeryturę przed osiągnięciem wieku wskazanego w ustawie, sytuacja jest bardziej skomplikowana. Jeżeli dodatkowe przychody łączą się z obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym (np. umowa o pracę, zlecenie, działalność gospodarcza), to ich wysokość decyduje o wielkości wypłacanej emerytury. Jeżeli jest to kwota w granicach 70%-130% przeciętnego wynagrodzenia (w połowie 2018 roku to około 3200–6000 zł) to emerytura zostanie zmniejszona. Osiągnięcie wyższych przychodów będzie łączyć się z zawieszeniem emerytury. Z kolei niższe przychody nie pociągają za sobą żadnych zmian w wysokości wypłacanych świadczeń.

Aktualne limity można sprawdzić na stronie www.zus.pl.

Warto wziąć pod uwagę, że utrzymanie kursu na aktywność zawodową i dorabianie do emerytury jest dla Państwa podwójnie korzystne. Po pierwsze, mogą Państwo dysponować większym budżetem. Po drugie, przychody osiągane podczas pobierania emerytury, które łączą się z opłacaniem składek na ubezpieczenie społeczne, mogą podwyższyć emeryturę (po wystąpieniu przez Państwa o przeliczenie świadczenia).

Można jednoznacznie powiedzieć, że dla zdecydowanej większości emerytów nie ma ograniczeń w dorabianiu do świadczenia. Jednocześnie takie dorabianie bardzo się opłaci obecnie i w perspektywie kolejnych lat.

Wprowadzane są różne przepisy, które pośrednio decydują o sytuacji osób dojrzałych na rynku pracy. W ostatnich latach realizowane są szerokie działania na rzecz aktywności zawodowej osób młodych (Program „Gwarancje dla młodzieży”). Urzędy pracy dysponują różnymi instrumentami rynku pracy skierowanymi tylko do osób w wieku poniżej 30 lat. Pracodawcy mają zagwarantowane atrakcyjne wsparcie w związku z zatrudnianiem młodych osób. To wszystko sprawia, że sytuacja wszystkich innych grup na rynku pracy staje się mniej korzystna.

Rozwiązania, które w sposób szczególny wspierają osoby w wieku 50+ na rynku pracy, przedstawiamy w tej części Vademecum, która dotyczy dostępnej pomocy.

Z kolei przepisy, które wspierają rodzinę, w tym roczny urlop macierzyński, a pośrednio również program 500+, sprawiają, że pojawiają się dodatkowe miejsca pracy dla osób dojrzałych (w tym w ramach umów na zastępstwo) oraz maleją oczekiwania, że babcie zakończą aktywność zawodową i przejmą opiekę nad wnukami.

W pewien sposób o sytuacji osób dojrzałych na rynku pracy decydują też np. warunki zatrudniania cudzoziemców. W sytuacji braku pracowników coraz łatwiej znaleźć oferty pracy ciekawe dla osób dojrzałych. O jednej z takich ofert skierowanych przez dużego pracodawcę właśnie do osób w wieku emerytalnym piszemy w opisie dobrych praktyk, w dalszej części Vademecum.